«

»

lut 06 2015

Zakon Wachlarza

Muzeum Zamoyskich w Kozłówce zaprezentowało piękny ponad stuletni wachlarz ze swojej kolekcji i zamieściło krótki tekst opisujący rolę i najważniejsze momenty w historii wachlarza.

wachl

Ten drobiazg z kolekcji Muzeum Zamoyskich w Kozłówce ma ponad 100 lat. Wykonano go w Polsce, około roku 1900, ze strusich piór i masy perłowej. Gdyby mógł mówić, zdradziłby pewnie niejeden sekret. Wachlarz to od wieków atrybut elegancji, ale i gry towarzyskiej. Nic dziwnego, że poetka, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska zadedykowała mu tomik swoich wierszy. Zacytujmy fragment jednego z tekstów:

Zwiędły liście i wachlarz z piór strusich

czas opada jak chmura szarańczy

wszystko kończy się prędzej niż musi

gra muzyka, lecz nie ma z kim tańczyć.

 

Tancerz miły odszedł w dalszą drogę

gdzie jest, nie wiem ani wy nie wiecie

jeśli tu go odszukać nie mogę

jakże znajdę go w wielkim wszechświecie.

(Zagubiony tancerz)

Wachlarze towarzyszą ludziom już od czasów starożytnych. Znali je Egipcjanie, wykonując pierwsze wachlarze z naręczy piór i liści palmowych. Tak skonstruowane, umieszczane na długich trzonkach, były noszone przez służbę za dostojnikiem lub władcą. Wachlarz był ważnym przedmiotem w krajach Dalekiego Wschodu. W miesiącach letnich, podobnie jak w Egipcie czasów faraonów, służył on do ochłody, odpędzania insektów, a nawet rozniecania ognia. Ciekawostką może być fakt wędrówki i zmian konstrukcji wachlarza – z Chin, przez Koreę – do Japonii. Podczas gdy w VI w.n.e. wachlarze wykonywano z pęków piór bądź liści (uchiwa), to już 200 lat później w Japonii rzemieślnicy wynaleźli wachlarz składany (sensu). Od samego początku wachlarz był symbolem godności. Z czasem także statusu majątkowego. Do wyrobu wachlarzy Japończycy zaczęli używać kosztownych surowców: listewek cyprysu, kości słoniowej i szylkretu. Takie luksusowe wyroby trafiały także na Zachód. Warto dodać, że najtańsze wachlarze z papieru (kami-ōgi) także wymyślono w Japonii.

A co na temat wachlarza ma do powiedzenia elegantka z Europy? Jeśli urodziła się w Wenecji w XVI wieku, to zna ten przedmiot doskonale. Próżno jednak szukać w jego kształcie orientalnej klasy. Weneckie wachlarze przypominały raczej chorągiewki na sztywnych trzonkach. Ciekawe, że już w tych czasach dostrzeżono potencjał symboliczny tego małego przedmiotu. Biały wachlarz włoskiej panny mówił ponoć, że szuka ona męża. Choć wachlarze składane, typu wschodniego, zaimportowali na europejski grunt żeglarze portugalscy, to pierwsze ośrodki produkcji znajdowały się we Włoszech, m.in. w Mediolanie, Genui i Sienie. Francja nie pozostała w tyle, bo już w 1594 r. król Henryk IV wydał przywilej konstytuujący „Paryską Korporację Wytwórców i Dekoratorów Wachlarzy”. Pod koniec XVII wieku w Paryżu znajdowało się około 500 warsztatów wytwarzających wachlarze. Podobne stowarzyszenie działało w Anglii – w 1709 r. został wydany przez królową Annę akt założycielski „Towarzystwa Wytwórców Wachlarzy”.

Prawdziwy potencjał drzemiący w wachlarzu odkrył wiek XVII. Wachlarz królował na salonach, był symbolem kokieterii i ars amandi. Jedną z piękniejszych kolekcji wachlarzy miała królowa Anglii Elżbieta I. Na dworze króla Francji Ludwika XIV modne były wachlarze dekorowane śmiałymi scenkami obyczajowymi. Autorami obrazków byli znani malarze, np. Jean A. Watteau. Słynna markiza de Pompadour była podobno pomysłodawczynią wachlarza domino, z wyciętymi otworami, przez które dama mogła obserwować otoczenie, sama będąc niezauważona. Z kolei w wachlarzu używanym przez Marię Antoninę zamontowano soczewkę, która służyła królowej jako okulary. A skoro opowiadamy o obyczajowości XVIII w., to warto przytoczyć pewne zdarzenie z królewskiego dworu z wachlarzem w roli głównej. W czasie audiencji u Marii Antoniny, królowa, znana z zamiłowania do mody, zauważyła u jednej z pań, niemieckiej baronowej d’Oberkirch, piękną bransoletę. Poprosiła kobietę o pokazanie biżuterii. Etykieta w Wersalu nie pozwalała na to, aby w miejscu publicznym wręczyć królowej jakiś przedmiot, używając do tego ręki nieosłoniętej rękawiczką. Baronowa zdjęła więc bransoletę i położyła na rozłożonym wachlarzu. Etykieta została zatem zachowana.

Na dworach polskich wachlarz zajmował także ważne miejsce. Dawny badacz obyczajów, Łukasz Gołębiewski, pisał o nim tak: bez wachlarza damy nie pokazały się na przechadzce lub jadąc, nawet i w domach, zasłaniając się nim od słońca, chłodziły powiewając nim, osobliwie kiedy tańcem lub przechadzką były zmordowane. Wachlarz najmodniejszy i najdroższy był, kiedy miał żeberka z kości słoniowej, wycinane, powleczone kitajką ozdobioną malowaniem chińskiem. Podlejsze wachlarze były z drewna i papieru, z malowidłem lub drukiem albo wybijaniem różnych kwiatów i figur.

A co z symboliką mowy wachlarza? W XVIII w. królowa Szwecji Luiza Mirck powołała do życia Zakon Wachlarza, w którym damy mogły poznać tajniki szyfru, dzięki któremu można publicznie uwodzić i kokietować mężczyzn.

Tajemnica tkwiła w sposobie poruszania wachlarzem. Kochankowie mogli tak wyrażać gniew, odmowę, obietnicę, groźbę lub wybaczenie. Sam przedmiot świetnie się nadawał do aranżowania schadzek. Pewnie z tego powodu Molier nazywał wachlarz parawanem wstydliwości. Język wachlarza nie jest bynajmniej martwy – z abanico do dziś korzystają hiszpańskie damy i … tancerki flamenco. Język wachlarza nieobcy był na polskich salonach, skoro w roku 1823, w „Kurierze dla Płci Pięknej” znalazła się taka wzmianka: ten nowy salonowy telegraf, jeśli widzisz ku posadzce nachylonym, zbliż się z przodu, znakiem to bowiem jest, iż ci się tylko o coś spytać mają. Jeżeli zaś tenże na którym bądź ramieniu spoczywa, staraj się zbliżyć z tyłu, nieznacznie i bez zwrócenia uwagi aż do poręczy krzesła, mają ci bowiem dwa słówka do ucha powiedzieć. – Wsparty zaś lekko na poduszce sąsiedniego krzesełka jest znakiem życzenia, abyś usiadł – spiesz się więc dopełnić tego żądania, powinieneś bowiem poznać, iż chcą z tobą pożartować. Wachlarzom wierny był zatem wiek XIX. Popularne były te aide-mémoire, przypominające słowa popularnych piosenek, układy taneczne, zasady gier, a nawet fragmenty psalmów i modlitwy. Modne – z nadrukami, komentującymi bieżące wydarzenia polityczne. Temu okresowi w modzie zawdzięczamy również podział na wachlarze lekkie – koronkowe, używane przez młode dziewczęta i ciężkie, bogato dekorowane, dopasowane do sukni eleganckich dam. Pokusie zdobienia wachlarzy nie oparł się sam Wojciech Kossak. To spod jego ręki wyszły sceny z Pana Tadeusza czy Wesela krakowskiego.

Okres, z którego pochodzi kozłowiecki wachlarz, to czas schyłku popularności tych przedmiotów. Pojawiają się co prawda w dłoniach pań, na wystawnych przyjęciach czy balach, ale nie są już obiektem pożądania, niezbędnym do prowadzenia salonowej gry. No chyba, że jest to wachlarz w rękach Eugeniusza Bodo, w pamiętnym filmie Piętro wyżej.

Współcześnie, z wachlarzem nie rozstaje się jeden z najsłynniejszych dyktatorów mody, Karl Lagerfeld.

Przygotowała Monika Januszek-Surdacka, a tekstu nie byłoby gdyby nie znawca wachlarzy i autor licznych tekstów o nich, Sławomir Kosieliński.

Stał się ten tekst początkiem poszukiwań innych publikacji dotyczących tego „niepotrzebnego” rekwizytu. Po przeczytaniu historii wachlarza Muzeum Zamoyskich w Kozłówce  mogą Państwo posłuchać piosenki śpiewanej przez Marka Grechutę „Liliowy wachlarz” oraz obejrzeć galerię obrazów „z wachlarzem”.

 

 

 

Pokażemy również niektóre wachlarze zgromadzone w różnych muzealnych kolekcjach, w szczególności w Metropolitan Museum of Art.

W naszej publikacji nie może zabraknąć jedynego mężczyzny, który od lat pokazuje się publicznie z wachlarzem. To niemiecki projektant mody, artysta oraz fotograf osiadły w Paryżu. Dyrektor artystyczny domu mody Chanel. Karl Lagerfeld.

KLag KLag2
KLag3 KLag5
KLag4
KLag6 KLag7

 

 

Ksiądz Jędrzej Kitowicz (1727-1804), polski historyk, pamiętnikarz, korespondent polityczny w swoim „Opisie obyczajów za panowania Augusta III” pisał o wachlarzach i kobietach:

Bez wachlarza nigdy nie były w drodze i na przechadzce, a nawet i w domach zasłaniały się nim od słońca i chłodziły powiewaniem onego, mianowicie, kiedy były tańcem lub inną jaką agitacją zmordowane. Wachlarz najmodniejszy był i najdroższy, który miał żebra z słoniowej kości kitajką, malowaniem chińskim ozdobioną, powleczone. Podlejsze wachlarze były z drewna i papieru z malowidłem, czyli drukiem albo wybijaniem różnych figur i kwiatów.

J.Kitowicz

 

Osobom, które zaciekawiła historia wachlarza polecamy dwuczęściową, obszerną pracę Matyldy Selwy zamieszczoną na stronie www.sztuka.pl.
Mniej dociekliwym znacznie krótszą opowieść: WACHLARZ – ZAPOMNIANY SYMBOL KOBIECOŚCI, której autorka na wstępie przytacza wypowiedź angielskiego pisarza Josepha Addisona z 1711 roku, że kobieta bez wachlarza jest tak nieużyteczna jak mężczyzna bez szpady.

Zanim zagłębimy się w długą opowieść pani Matyldy Selwy, możemy przejść szkolenie z mowy wachlarza pięknie zilustrowane w tekście Sławomira Kosielińskiego Spojrzenie zza wachlarza.

Dla większej pewności jako ściągawkę przytaczamy kilka ważniejszych znaczeń:

A co mówiły damy ruchem wachlarza? Były w stanie powiedzieć praktycznie wszystko. Oto kilka przykładów:

  • Twarz zasłonięta wachlarzem, w taki sposób, by widać było tylko oczy – szukam
    znajomości…
  • Złożony wachlarz przyłożony do ust – nie zwracaj na mnie uwagi…
  • Złożony wachlarz przy lewym uchu – zostaw mnie w spokoju…
  • Kobieta wachlująca się bardzo powoli – jesteś mi obojętny…
  • Kobieta wachlująca się lewą ręką – nie kokietuj innej! Lub – jesteśmy
    obserwowani…
  • Kobieta wychodząca na balkon z rozwiniętym wachlarzem – przyjdę wkrótce…
  • Kobieta wchodząca na salę i składająca wachlarz – dziś nie przyjdę…
  • Kobieta przekładająca wachlarz do prawej ręki – jesteś zuchwały…
  • Kobieta rzucająca wachlarz za siebie – nienawidzę cię…
  • Kobieta prezentująca zamknięty wachlarz – Czy mnie kochasz?
  • Kobieta otwierająca i zamykająca wachlarz – jesteś okrutny!
  • Kobieta rozkładająca wachlarz lewą ręką – odwiedź mnie i porozmawiaj ze mną…

 

 

Matylda Selwa jest krakowianką, prawniczką z wykształcenia, z zamiłowania kolekcjonerką. Pasje zbieracze zaszczepił jej ojciec. Nazywana jest pierwszą damą polskiego kolekcjonerstwa. Jest prezesem Polskiej Federacji Organizacji Kolekcjonerskich.

 

Porozmawiajmy o wachlarzach, cz.1

To zdumiewające i dziwne, jak drobny przedmiot, który na ogół zaliczany do akcesoriów damskiej mody, spełniał wielorakie funkcje w ciągu swojej historii, liczącej już tysiące lat.

Historia wachlarza, wydawałoby się, zupełnie zbędnego przedmiotu, obfituje w niezwykle ciekawe aspekty z punktu widzenia m.in. historii sztuki, jak i historii obyczajów.

Na początku zajmijmy się pojęciem wachlarza. Wg Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej – Wydawnictwo Gutenberga z 1932 roku: „WACHLARZ, od dawnych czasów używany do chłodzenia twarzy, ochrony przed słońcem i owadami, składa się w swej najprostszej postaci z trzonka i umocowanego na nim liścia, kawałka papieru lub materii. Znane są również z piór. W XVII w. pojawiają się wachlarze składane, na wzór staro-japońskich HI-OGI, składające się z wąskich płytek, obracających się jednym końcem dookoła wspólnej osi, a z drugiej związanych przeciągniętą przez nie tasiemką jedwabną. Odmianą ich są wachlarze, zrobione z kawałka papieru, pergaminu itp. rozciągnięte na wąskich deseczkach, nieraz malowane przez wybitnych malarzy”.

Znacznie wdzięczniejszą, a nawet trafniejszą definicję wachlarza stworzył, moim zdaniem, Łukasz GOŁĘBIOWSKI w swojej książce zatytułowanej: „UBIORY W POLSCE OD NAJDAWNIEJSZYCH CZASÓW DO CHWIL OBECNYCH SPOSOBEM DYCYONARZA UŁOŻONE I OPISANE” z 1861 roku – wg niego wachlarz jest to: „damskie narzędzie do robienia sobie chłodu powiewając nim. Damy bez wachlarza nie pokazywały się na przechadzce lub jadąc, a nawet w domach. Zasłaniały się nim od słońca, chłodziły, osobliwie kiedy tańcem lub przechadzką były zmordowane”. Anglicy z kolei uważaj wachlarz za: „lekki instrument ręczny, poruszający powietrze i służący do chłodzenia, odpędzania owadów i rozniecania ognia” (ENCYKLOPEDIA BRYTANNICA).

W historii wielu cywilizacji wachlarz odegrał istotną rolę jako atrybut władzy. Pełnił zarazem funkcje praktyczne, reprezentacyjne, a nawet obrzędowe i religijne.

Będąc w zasadzie wytworem rzemiosła, często osiągał wysoki poziom artystyczny, wyrażający się w jego dekoracji. Zdobnictwo wachlarzy to odrębny, bogaty temat, obejmujący różnorodne techniki malarskie, stolarskie, hafciarskie, jubilerskie itd.

Zajmijmy się teraz typami wachlarzy. Zasadniczo, dzielimy je na trzy podstawowe grupy:

  1. EKRAN
  2. OGANIACZKA
  3. SKŁADANY:
    1. BRISÉ
    2. PLISOWANY

 

Najczęściej mamy do czynienia z wachlarzami składanymi – dotyczy to zarówno zbiorów muzealnych, jak i kolekcjonerskich.

Zacznijmy zatem od historii wachlarza. Pierwotna jego forma wywodzi się z natury, gdyż naturalnym pierwszym wachlarzem był po prostu duży liść, którym, mniej lub więcej skutecznie, prehistoryczny człowiek odganiał się od owadów, lub chłodził jego powiewem w czasie upału. Stopniowo, łączono kilka liści, bądź splatano w jedną całość. Najlepiej nadawały się do tego celu liście palm, lotosu czy bananowca. Takie prymitywne wachlarze są wytwarzane do dzisiaj przez ludność krajów tropikalnych, do własnego użytku, bądź jako wyrób pamiątkarski, na sprzedaż, dla turystów.

Przez bliżej nieokreślony czas, chociaż liczony w tysiącleciach, dominującymi typami wachlarza były EKRAN i OGANIACZKA.

 

Typ I, czyli EKRAN, przybierał różne formy – począwszy od liścia, serca, koła, lub jego części, prostokąta, gwiazdy, chorągiewki itd.

Wykonywany był z różnorodnych materiałów naturalnych, lub przetworzonych, takich jak słoma, bambus, drewno, papier, skóra, tkaniny czy pióra. Występował w barwach naturalnych, gdzie dekorację stanowiła, wynikająca ze sposobu wytwarzania, plecionka, bądź był barwiony, uzupełniany wstawkami z innych materiałów (np. miki), haftowany paciorkami, malowany w różnego rodzaju wzory itd. Z takimi wachlarzami mamy do czynienia w Azji (w szczególności w Indiach), w Afryce i w Południowej Ameryce (sztuka prekolumbijska).

 

Jedną z najstarszych form wachlarza tego typu jest CHORĄGIEWKA, występująca w kulturze asyryjskiej, egipskiej, koptyjskiej i hinduskiej (buddyjskiej), oraz arabskiej (Północna Afryka).

Ciekawostkę stanowi okoliczność, że do formy chorągiewki powrócono w epoce włoskiego renesansu.

Typ II, czyli OGANIACZKA, stanowił najprostszą formę wachlarza i był najbardziej skuteczny w walce z natrętnymi owadami. Do jego wyrobu używano włosia z ogonów końskich i bydlęcych, różnego rodzaju traw i ptasich piór (szczególnie pawich). Pawie pióra były bardzo często stosowane do wachlarzy, którym w Indiach i na Bliskim Wschodzie nadawano charakter symboliczny. Miało to związek z religią (w Indiach paw jest traktowany jako ptak święty), władzą, kultem bogactwa i płodności. Tworzono z nich ceremonialne wachlarze wielkich rozmiarów, oraz małe wachlarzyki do codziennego, osobistego użytku.

Część ozdobną OGANIACZKI stanowił z reguły uchwyt, wykonany z drogocennych materiałów, takich jak: kość słoniowa, drewno sandałowe, róg a nawet metale szlachetne – srebro i złoto. Uchwyty takie były często rzeźbione i dodatkowo dekorowane inkrustacjami z metalu, masy perłowej i kamieni ozdobnych. W czasach historycznych wachlarze pierwszych dwóch typów przechodziły przez różne etapy rozwoju, co miało związek z miejscem ich występowania. Oganiaczki ceremonialne były noszone przez, specjalnie do tej funkcji przeznaczonych, niewolników i stanowiły jeden z atrybutów władzy.

 

EGIPT

Już około 3000 lat p.n.e. wytwarzano w Egipcie wachlarze wzorowane na wachlarzach ludów kontynentu afrykańskiego. Egipcjanki z tego okresu używały dużych wachlarzy z liści lub piór, osadzonych na długich uchwytach (1,5 do około 2 m długości). Technologia wytwarzania wachlarzy była w Egipcie postawiona bardzo wysoko; także poziom artystyczny (jak całego rękodzieła egipskiego) był znakomity. Na przestrzeni całej historii starożytnego Egiptu notujemy różne style i mody, odnoszące się również do wachlarzy. Np. w Średnim Państwie (2264 – 1785 p.n.e.) panowała moda na wachlarze półkoliste z piór strusich, osadzone na uchwycie długości około 50 cm, zgiętym pod kątem prostym u nasady pióropusza. Wytworzył się również ceremoniał, dotyczący wachlarza, jako oznaki władzy. Stanowisko „trzymającego wachlarz” było wysoko notowane w hierarchii państwowej (m.in. nagradzano nim bohatera wygranej bitwy). O urodzie egipskich wachlarzy świadczą, znajdujące się w kairskim muzeum zabytki z grobowca TUTANHAMONA (XIV w. p.n.e.), tj. dwa uchwyty wachlarzy: jeden z kości słoniowej, ozdobionej lapis-lamli, drugi ze złota rzeźbionego m.in. w ornament przedstawiający skarabeusze (święte żuki Egipcjan).

 

STAROŻYTNY BLISKI WSCHÓD

Tereny te zdominował wachlarz II typu, czyli OGANIACZKA, czego dowodem są liczne zabytki w postaci reliefów, przedstawiających życie dworu królewskiego (ASYRIA). Wyobrażone na nich OGANIACZKI występują w różnych rozmiarach (w zależności od zastosowania) i różnych formatach, także ceremonialnych, oraz związanym z przeznaczeniem, poziomem dekoracji.

Wzornictwo asyryjskie przejęli PERSOWIE, zarówno w zakresie formy, dekoracji, jak i sposobu użytkowania.

 

GRECJA

Kultura grecka zapożyczyła wachlarze z Egiptu i już w czasie lat od 1200 do 510 p.n.e. wytwarzano w Grecji wachlarze I typu, czyli ekrany. Wykonywano je ze sztywnych liści z uchwytem w postaci długiego drążka. Używane były zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn, a noszone przez niewolników.

Zmniejszenie formy notujemy od IV w. p.n.e. Noszone już osobiście, kobiece wachlarze były mniejsze, niż w poprzednich epokach, bogato zdobione i wygodniejsze w użyciu. Tworzywo do ich wyrobu stanowiły, jak w innych krajach, materiały naturalne (liście palmowe, trzcina, słoma itp.). Pióra pojawiają się dopiero w okresie hellenistycznym i wachlarzom z piór często przypisuje się właściwości magiczne.

Oprócz w/w materiałów używa się cienkich (malowanych i złoconych) deseczek, skór oraz tkanin, naciąganych na stelaż. Formą najczęściej spotykaną był wachlarz półkolisty, co znalazło swój wyraz w treści dekoracji ceramiki, oraz opisach, znajdujących się w greckiej literaturze.

 

RZYM

Kultura starożytnego Rzymu opierała się na wzorach greckich i etruskich, skąd przejęła wzór wachlarza ceremonialnego, osadzonego na długim uchwycie. Wytworzyła też własny rodzaj wachlarza II typu, czyli OGANIACZKI, zwany MUSICARUM (od łacińskiego musicas – mucha), służący do oganiania się od owadów. Początkowo wachlarze z piór miały duże rozmiary i do noszenia ich niezbędni byli niewolnicy. Z czasem ewolucja doprowadziła do ich zmniejszenia i patrycjuszki rzymskie posługiwały się nimi własnoręcznie.

Materiały do wyrobu wachlarzy były analogiczne do greckich. Około IV w. p.n.e. pojawiła się nowa forma małego wachlarza w postaci chorągiewki.

 

EPOKA CHRZEŚCIJAŃSTWA

Ludność zamieszkująca kraje nad Morzem Śródziemnym, z uwagi na warunki klimatyczne, nadal stosowała różne formy wachlarzy, przejmując wzornictwo starożytności. Do nowych sytuacji wyznaniowych stosuje się jednak zmienioną symbolikę nawet takiego przedmiotu jak wachlarz. Np. w pismach św. Hieronima spotykamy opinię, że wachlarz jest oznaką wstrzemięźliwości. (Świętym HIERONIMOWI i FULGENTIUSOWI przypisuje się zawód rzemieślników wytwarzających wachlarze).

W okresie przedromańskim (zalążki nowego stylu w sztuce), wynaleziono nowe formy wachlarza: kolistą i tarczową, które to formy stają się dominujące przez całe, chrześcijańskie średniowiecze. Używa się wachlarzy w liturgii MSZY ŚWIĘTEJ, a nazywane są: „FLABELLUM” po łacinie, lub „RIPIDION” po grecku, i służą do odpędzania od ołtarza owadów, oraz do podsycania ognia i dymu kadzideł. Z czasem to zastosowanie zanika (od momentu wprowadzenia do użytku kielicha posiadającego pokrywę). W obrządku greckim, diakon przy wyświęceniu na kapłana otrzymywał „HAGION RIPIDION”, czyli „poświęcony wachlarz”, którym powiewał ponad chlebem i winem w czasie Ofiarowania i Komunii Świętej. „Liturgiczne” wachlarze były wykonane szczególnie starannie, z cennych materiałów (srebro, pergamin, kość słoniowa) i bogato dekorowane (często złocone). Piękne okazy takich wachlarzy znajdują się w muzeach włoskich i francuskich.

 

EUROPA W ŚREDNIOWIECZU (do XIV w.)

Wachlarze tego okresu to zasadniczo przedmioty użytku codziennego o formie typu I, czyli EKRANU. Najczęściej spotykamy wachlarze koliste i tarczowe. Nowość stanowią wachlarze przeznaczone dla chorych. Kolejna fala powodzenia i stosowania wachlarzy związana jest z wyprawami i wojnami krzyżowymi. Widać tu wyraźnie wpływ obyczajów Bliskiego Wschodu. Ornament wachlarza pojawia się w heraldyce. Sam król Ryszard Lwie Serce umieszcza wachlarz w swoim herbie. Za królem podążają inni i np. spotykamy wachlarze we wzorach pieczęci książęcych tego czasu.

 

CHINY

Od początków państwowości Kraju Środka, czyli od około 1600 roku p.n.e. notuje się wiele kultów religijnych, wierzeń i związanych z nimi legend, dotyczących wachlarza, który był powszechnie stosowanym przedmiotem użytku codziennego, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Sztywne reguły odnośnie kształtu wachlarza i zasad jego używania obowiązywały dwór cesarski i całą strukturę urzędniczą państwa. Przy zachowaniu wszelkich reguł, wachlarz był jednak przedmiotem bardzo pomocnym w obejściu etykiety, gdyż np. zasłaniając nim twarz, można było uniknąć niekończących się, ceremonialnych ukłonów. Innym zastosowaniem praktycznym było posługiwanie się wachlarzem przy karceniu uczniów w szkole, bądź regulowanie przez sędziego na ringu przebiegu zapasów sumo. Oczywiście wachlarze używane do takich czynności musiały być wykonane ze stosownych, mniej lub więcej odpornych, materiałów. Zazwyczaj były one drewniane, pokryte obustronnie laką (czarną i czerwoną), czasem opatrzone napisami, wskazującymi na ich przeznaczenie. Specjalnym rodzajem wachlarzy były „wachlarze wojenne”, wykonane z żelaza lub innych metali, a przeznaczone dla żołnierzy różnej rangi. W kręgu tej kultury występowały również wachlarze ceremonialne, mające odpowiednio większe rozmiary i stosowane m.in. w czasie defilad czy procesji. Wachlarze tego typu miały spełniać funkcje reprezentacyjne i wobec tego były bogato dekorowane.

Poza wymienionymi wyżej materiałami, do produkcji wachlarzy używano: papieru, jedwabiu, piór, drewna, w tym pokrytego laką, liści palmowych, kości słoniowej oraz szczególnie cenionego w Chinach kamienia ozdobnego, jakim był biały nefryt. Uchwyty szczególnie cennych egzemplarzy wykonywano z masy perłowej, srebra i złota. Dekoracje malowane na wachlarzach wywodziły się z sztuki kaligrafii, a kolorystyka była monochromatyczna. Znaczny rozwój tej dziedziny rzemiosła artystycznego nastąpił po przejęciu z Japonii formy wachlarza składanego.

Najbardziej znanym wachlarzem połowy XIX wieku stają się (modne w Europie) chińskie wachlarze „mandarynowe” (inna nazwa: „wachlarze o 1000 twarzach”). Na jedwabną tkaninę naklejano skrawki innych tkanin i wyszywano wzory, które przedstawiały postacie mandarynów w liczbie około stu; twarze były wyrzeźbiane w kości słoniowej, a dłonie, podobno (!), z prawdziwych mandaryńskich paznokci. Strój każdej osoby był odmienny, a stelaż wachlarza wyrabiano z laki, malowanej złotem; ażurowo wycinanej i malowanej kości słoniowej itp.

 

JAPONIA

Odmienność sztuki japońskiej w interesującym nas temacie, mimo chińskich pierwowzorów, wynika z japońskiego umiłowania natury i związanej z tym elegancji wszelkich wyrobów rzemiosła artystycznego.

Wachlarze dotarły do Japonii poprzez Koreę i zostały artystycznie przetworzone, oraz wzbogacone nowymi kształtami formy ekranu. Stosowano materiały analogiczne do chińskich, lecz dekoracja została rozwinięta poprzez wprowadzenie m.in. rysunków tuszem i reprodukcji drzeworytów, czy też umieszczenie krótkich wierszy HAI-KU. Ciekawostkę stanowi praktyczna okoliczność, polegająca na możliwości zakupu wachlarza niezdobionego (czystego), i wykonania własnoręcznej dekoracji, z przeznaczeniem np. na prezent. Do XV wieku większość technik zdobniczych była monochromatyczna; z czasem zaczęto stosować malowanie akwarelą oraz innymi barwnymi technikami. Około VII wieku Japonia staje się ojczyzną wachlarza składanego. Wynalazkowi temu towarzyszy legenda o parze kłótliwych małżonków, do mieszkania których, wpadł nocą nietoperz. Gdy biedne stworzenie opaliło sobie od lampy skrzydła i upadło na podłogę, podnoszący je mężczyzna zaobserwował w jaki sposób wymienione skrzydła składają się i otwierają. Obserwacja ta posłużyła do sporządzenia wachlarza składanego, którego najstarsze formy nosiły nazwę „KOMORI”, co w języku japońskim oznacza nietoperza.

Rozwój tej formy nastąpił szybko i doprowadził do podziału na formę składaną – BRISÉ – oraz plisowaną. Wzrosło użycie wachlarzy, co spowodowało, powstanie, wytwarzających je, manufaktur, często o wysokim stopniu specjalizacji. Zastosowanie nowego typu wachlarzy było takie samo jak poprzednio; nastąpiło jednak większe ich zróżnicowanie, związane z odmiennością ceremonii, podczas których były używane. O statusie społecznym i majątkowym właściciela wachlarza świadczyły surowce, z jakich został wykonany. Używane były powszechnie i stanowiły nieodłączny atrybut stroju np. samuraja; istotną funkcję spełniały w japońskim teatrze. Wprowadzono nowe, różne techniki zdobienia, stosowano wzorce i specjalizację; powstawały szkoły malarskie, zajmujące się wyłącznie malowaniem wachlarzy. Pojawia się również malarstwo portretowe. Oprócz dekoracji, zmienia się i ulepsza technologia ich wytwarzania. Bogactwu zdobienia towarzyszy zastosowanie drogocennych materiałów (złota, kości słoniowej, kamieni ozdobnych). Wprowadza się technikę inkrustacji i ażuru. Równie bogata, lecz bardziej wysublimowana artystycznie, była technika monochromatycznych malowideł tuszem.

Najbardziej popularna w Chinach i Japonii była odmiana wachlarza składanego typu BRISÉ. Do jego wyrobu stosowano różnorodne materiały a stelaż był z reguły misternie rzeźbiony w drobne ornamenty roślinne, pejzażowe, detale architektoniczne, oraz ludzkie postacie.

Konstrukcja wachlarza „BRISÉ” skłaniała do zastosowania nowinek technologicznych i tworzono wachlarze-zabawki (np. tzw. „łamiące się”), umieszczano na nich przenikające się na przemian i znikające kompozycje, często o tematach erotycznych. Japonia zasłynęła m.in. z sztuki zastosowania w dekoracji wachlarzy metali (miedzi, brązu, srebra i złota), inkrustacji ozdobnymi kamieniami i emalią.

Źródło:  Matylda Selwa, 01.07.2000

 

Porozmawiajmy o wachlarzach, cz.2

 

EUROPA

Wiek XV i XVI to m.in. epoka wielkich odkryć geograficznych, co ma związek z zamożnością krajów takich, jak Hiszpania, Włochy, Portugalia, Francja i Anglia. Historia wachlarza wiele zawdzięcza w tym względzie Portugalczykom, których ekspansja sięgała Chin i Japonii. Wśród przywożonych przez nich zdobyczy znajdowały się składane wachlarze, zupełnie do tej pory w Europie nieznane. Ta forma wachlarza szybko się spopularyzowała i zaczęła wypierać, panujące dotychczas typy, ekranu i oganiaczki, w tym, szczególnie, ulubione i modne, wachlarze z piór oraz chorągiewki.

Rozwój ekonomiczny i bogacenie się społeczeństw, pociągnęły za sobą rozwój sztuki, która przeżywała odrodzenie. Także rzemiosło artystyczne włącza się w ten nurt, a interesujące nas wachlarze, stają się modnym i niezbędnym elementem kobiecego ubioru. W konsekwencji, do wyrobu wachlarzy używa się wartościowych surowców i drogocennych kamieni. Najbardziej znane ośrodki produkcji wachlarzy to Mediolan, Genua i Siena, gdzie wytwarzano wachlarze z piór strusich, pawich, kruczych, a także, co stanowi nowość, z piór długo-ogonowych papug. Uchwyty wykonane są z rzeźbionej kości słoniowej, ze złota lub srebra, wysadzanych kamieniami ozdobnymi. Zaopatrzone są w łańcuszek lub wstążkę, w celu przymocowania go do ubioru. Z kolei, Wenecja słynie z artystycznych wachlarzy – chorągiewek, noszonych przez arystokratki i kobiety bardzo zamożne. (Wachlarze wykonane z białego welinu i ozdobione wenecką koronką, przeznaczone były dla zaręczonych dziewcząt.)

W Neapolu i Bolonii dominują sztywne wachlarze ekrany o dekoracji geometryzującej! Odmienna dekoracja cechuje wachlarze z Parmy i Florencji. Ferrara może poszczycić się pierwszym modelem wachlarza składanego, zwanym „kaczą łapą”, a wykonanym z reguły z kawałków miki i welinu, osadzonych na stelażu z kości słoniowej. Moda na wachlarze obejmuje niższe warstwy społeczne i w związku z tym ich produkcja nabiera charakteru masowego.

Rozpowszechnianie się wachlarzy dotyczy całej Europy, a szczególnie obejmuje dwory panujących. Angielska królowa Elżbieta I posiada wręcz kolekcję wachlarzy, otrzymywanych przez nią w prezencie m.in. z okazji Nowego Roku. Znany jest jej wachlarz z białych piór strusich, osadzony na uchwycie ze złota, ozdobionym diamentami, rubinami i jasnymi szmaragdami.

Ceremonialną funkcję spełniają wachlarze na dworze papieskim jako oznaka władzy i dostojeństwa.

Jak już wspomniano, pierwsze europejskie wachlarze składane, miały włoską proweniencję. Dekoracja występowała w postaci zwanej „decoupë” (z franc. – wycinanie); pokrycie wachlarza, wykonane z welinu, papieru itp., wycinano ażurowo w drobny ornament koronki RETICCELLA (rozetki, gwiazdki, trójkąty). Stelaż wykonany był na ogół z kości słoniowej. Ten typ wachlarza, mimo dużej popularności, nie trwał zbyt długo, być może z racji swej kruchości. Zastąpiły go wachlarze o mocniejszej konstrukcji, zaopatrzone w łańcuszek do przypięcia do ubioru. Wachlarze włączono także do stroju męskiego (np. króla Henryka III). Królowa Katarzyna Medycejska bardzo polubiła wachlarze i, także za jej sprawą, rozpowszechniły się w Europie. Nowo powstała gałąź rzemiosła, jaką było wytwarzanie wachlarzy, miała szczęście do przywilejów państwowych. Już w XVI wieku, w 1594 r. król Henryk IV wydał przywilej konstytuujący „Paryską Korporację Wytwórców i Dekoratorów Wachlarzy”. Rozwój tego rzemiosła był adekwatny do zapotrzebowania, które wciąż rosło. Pod koniec XVII wieku w Paryżu znajdowało się około 500 warsztatów wytwarzających wachlarze. W 1673 r. pod patronatem króla Ludwika IV powstało „Stowarzyszenie Wytwórców Wachlarzy”, które ustalało zasady i warunki uzyskania zawodu, oraz odpowiadające im normy prawne. Organizację tego typu posiadała również Anglia – w 1709 r. został wydany przez królową Annę akt założycielski „Towarzystwa Wytwórców Wachlarzy”. Jako ciekawostkę należy odnotować fakt, że znaczna część angielskich wytwórców wachlarzy wywodziła się z Francji (byli to uciekinierzy przed prześladowaniami religijnymi). W 1755 r. „Towarzystwo…” liczyło już 883 członków.

Wiek XVII to dalszy rozwój tego rzemiosła. Formy wachlarzy, to ekran, oganiaczka i składany – plisowany, który zdobywa dominującą pozycję w czasach Ludwików XIII i XIV. Zdobnictwo wachlarzy poszerza się o nową technologię – projekty graficzne, do pokryć wachlarzy papierowych wykonuje znany miedziorytnik Abraham BOSSE, autor m.in. grafiki żurnalowej. Kolorystyka wachlarzy z tego okresu jest ciemna (brązowa) z uwagi na użycie skóry (niekiedy perfumowanej), płótna, grubego papieru (jeszcze nie bielonego); często wklejano do nich różnych rozmiarów kawałki miki. Stelaże wykonywano z szylkretu, kości słoniowej i spełniały one – nie zdobioną – funkcję konkurencyjną. Dekoracja pokryć, to miniaturowe sceny rodzajowe, kopie dzieł wielkich mistrzów itp.

We Włoszech były to echa renesansu. W latach 1660-1680 na pierwsze miejsca w produkcji wachlarzy wysuwa się Francja. Pierwsze malowane wachlarze mają całościowe kompozycje o tematyce dworskiej, wykonane z dużą precyzją i dbałością o szczegóły. Były one niewielkich rozmiarów – dł. około 20 cm.

Za panowania Ludwika XIV odnotowuje się prekursorską technologię wykonania stelaży, które są lżejsze od poprzednio stosowanych, wycinane ażurowo i w jasnych kolorach; pokrycia przedstawiają sceny historyczne, pełne powagi i patosu.

Wiek XVIII – ostatnie lata panowania Ludwika XIV, to chwilowy zastój w produkcji wachlarzy – król znajduje się wówczas pod ogromnym wpływem pani de MAITENON – przeciwniczki frywolności i rozwiązłości. Z kolei Filip Orleański, regent, był zwolennikiem zabawy i nastąpiło rozluźnienie obowiązujących rygorów. Okres regencji to odejście od pompy dzieł m.in. Le BRUNA i wprowadzenie nowych wartości: symetrii i dyscypliny ornamentu; proporcje stają się lżejsze i bardziej swobodne, a tematyka malowanych scen pasterska i erotyczna.

Znaczna część wachlarzy pochodzi z importu, z Dalekiego Wschodu, gdzie dostosowano się do wymogów dekoracji w guście europejskim. Widać to szczególnie w sposobie opracowania stelaży, których pióra są kunsztownie powycinane (oryginalne japońskie czy chińskie były proste, skromne, najczęściej bambusowe).

Wiek XVIII – to w Europie rozkwit sztuki wachlarzy, tak pod względem artystycznym jak i technologicznym. Projekty wachlarzy wykonywane są przez znanych artystów; stelaże stanowią arcydzieła sztuki jubilerskiej. Stosuje się różnorodne materiały, jak kość słoniowa, masa perłowa; używa się srebra i złota. Od około 1735 roku pokrycia wykonywane są z białego papieru, lub cienko wyprawionej skóry. Tematem scen malarskich były sielanki i sceny ogrodowe, obramowane roślinnym ornamentem, girlandami kwiatów, układających się w rokokowe formy. Barwy jasne i pastelowe, takie jak w malarstwie Antoine WATTEAU, twórcy motywów typu „fetes galantes”. Paryż staje się centrum wytwarzania wachlarzy. Stają się one nieco większe: około 25-28 cm długości, o kącie rozwarcia 120-130, ilości piór – 22, a szerokości plisy 1,5 cm. Typ wachlarza typu „BRISÉ” dominuje w latach 1710-1725. Przedmiotem dekoracji malarskiej staje się cały wachlarz, łącznie ze stelażem. Oprócz wymienionych wyżej tematów dekoracji, notuje się sceny biblijne i mitologiczne, chinoserie, pejzaże w stylu van de VELDA itd.

Techniki malarskie to olej i gwasz. W Paryżu pojawia się nowa technologia tzw. VERNIS MARTIN. Jej nazwa pochodzi od nazwiska rodziny wynalazcy i jego czterech synów. Technologię tę stosuje się do zdobienia mebli, drzwi, kaset czy zegarów, oprócz wachlarzy, a naśladuje ona dalekowschodnią lakę. Wyroby dekorowane Vernis Martin są wysoko cenione, co dotyczy również holenderskich naśladownictw tej technologii.

W epoce dojrzałego rokoka (Ludwik XV) dominującą formą wachlarza staje się wachlarz plisowany. Jego stelaż jest zdobiony profilowaniem poszczególnych piór, inkrustowaniem i grawerowaniem motywów rokokowych (asymetryczne rocaille); stanowi płaską zintegrowaną powierzchnię, pióra lekko na siebie zachodzą. Stelaż stanowi 1/2 całości wachlarza (dł. 26 cm, kąt rozwarcia 135-150, ilość piór: 22). Zewnętrzne pióro jest u nasady finezyjnie profilowane (motywy snopów zboża, głów ptasich, muszli, tralek dwulalkowych itp.). Następny odcinek jest długi i prosty, aż do stylu z pokryciem. Na długości pokrycia pióro zewnętrzne poszerzało się do kształtu plisy. Tutaj stosowano dekorację POSA D’OR, czyli technikę zdobienia kości słoniowej, masy perłowej itp. za pomocą złota lub srebra. Używano również kamieni ozdobnych i szlachetnych. W dekoracji piór zewnętrznych spotykamy namalowane popiersia panujących monarchów lub postaci z komedii dell’arte. Pokrycie wachlarza występowało w postaci asymetrycznej winietki, umieszczonej centralnie, po bokach której znajdowały się (dwie, lub więcej) mniejsze, oddzielone ornamentem roślinnym. Tematy to głównie wizerunki zakochanych par wg BOUCHER’A, LANCRETA, czy FRAGONARD’A. Kolorystyka jasna, pastelowa; dominuje błękit i róż, ze złotymi akcentami (cekiny). Nowatorstwem zarejestrowanym w Anglii około 1740 roku są wachlarze tzw. topograficzne, przedstawiające na pokryciach znane artystyczne siedziby w ich parkowym otoczeniu. Pokrycie wykonywano ze skórki kurcząt lub papieru, a technologia malarska to gwasz lub pastele. Nowe wzornictwo malarskie pojawia się po roku 1748, kiedy to odkryto Pompeję i Herakulanum, co zaowocowało dekoracjami pokryć w stylu pompejańskich fresków z antycznymi symbolami i ornamentami. Konstrukcja wachlarzy staje się jeszcze lżejsza – pióra są cienkie i proste, nie zachodzą na siebie (przypominają koła powozu). Materiały i forma (wachlarz plisowany) pozostają te same, co poprzednio; też same są proporcje.

W 1740 roku Holendrzy zamawiają na Dalekim Wschodzie wachlarze wg przekazanych wzorów (sceny parkowe, sielanki – zawarte na pięciu winietkach), i stąd spotykamy ich daleko-wschodnie wersje. W 3 ćwierci XVIII wieku nadal modny typ wachlarza, to wachlarz plisowany, o bardzo ażurowym stelażu. Dekoracja nabiera charakteru pionowego; typowe motywy to wstęgi, wici roślinne, rocaille – biegnące z góry na dół. Nowość stanowi stelaż typu „battoire”; miał tylko 12 piór, był bardzo ozdobny, misternie wycinany – model poszukiwany szczególnie w Hiszpanii.

Około roku 1770 zaczęto dekorować stelaż również z tylnej strony (złotym szychem, barwnym metalizowanym papierem itp.) W modę wchodzi zdobienie pokrycia malaturą iluzjonistyczną tzw. „TROMPE L’OEIL”. Malowane w ten sposób koronki i tasiemki sprawiają wrażenie prawdziwych i tylko naklejanych. Stosowane na pokrycia materiały to papier, skórka, haftowany jedwab, len; nakleja się cekiny i płytki z masy perłowej. Dekoracja malarska występuje w technologii olejnej, gwaszu lub pasteli.

Epoka Oświecenia, to rozwój nauk ścisłych, przyrodniczych i ekonomicznych; pojawienie się nowych poglądów filozoficznych. Zwrot ku nauce ma wpływ na rzemiosło artystyczne, jakim jest produkcja wachlarzy.

Wachlarze tego okresu są skromne, proste, mniej okazałe. Do mody wraca typ „BRISÉ”; stelaż, wykonany przeważnie z kości słoniowej lub rogu, był precyzyjnie wycinany, często płaskorzeźbiony, tworzył intrygujący a zarazem delikatny wzór. Pióra okładzinowe dekorowano koralami, opalami, złotem. Długość wynosiła około 25 cm, kąt rozwarcia 120, ilość piór: 30. Współistniejące w tym czasie wachlarze plisowane zyskały także nowy wygląd; stelaż o piórach rzadko rozstawionych, pióro zewnętrzne owalne u nasady, nieco wyżej miało profil buławy lub jabłka, następny odcinek był prosty i wysmukły, często grawerowany (przeważały ornamenty pionowe). W proporcjach – stelaż zajmował, większą niż pokrycie, część wachlarza (Długość około 29 cm, kąt rozwarcia 150, ilość piór: 16). Malatury pokrycia wachlarza plisowanego, to, przeważnie, kopie pierwowzorów autorstwa Angeliki KAUFMANN; pojawiają się tonda, obszywane cekinami, wewnątrz których umieszczano portrety, sceny biblijne, symboliczne, wyobrażenia rzeźb na postumentach, kwiaty, ptaki. Materiały stosowano takie same, jak poprzednio. Następuje specjalizacja wytwórców; jedni wyrabiają wyłącznie stelaże, inni pokrycia. Notuje się znaczny import stelaży z Chin (pokrycia dodaje się francuskie lub angielskie).

Wachlarze z pokryciem pojedynczym, gdzie z tyłu widoczny jest stelaż, nazywano: „monte a l’anglaise” (w Anglii oszczędzano papier, który był obłożony bardzo wysokimi podatkami).

 

DIDEROT w swojej, wydanej w 1783 roku Encyklopedii Sztuk i Rzemiosł poświęca oddzielny rozdział, ilustrowany planszami, a poświęcony technologii wyrobu wachlarzy.

Najsłynniejszą wytwórnią wachlarzy (szczególnie stelaży) jest we Francji wytwórnia w DIEPPE, znana m.in. z prezentu w postaci wachlarza dla królowej Marii Antoniny, z okazji urodzenia przez nią syna.

Techniki graficzne stosowane w XVIII wieku do zdobienia wachlarzy nie notują specjalnych osiągnięć. W 1720 r. pokazały się pierwsze wachlarze drukowane, wykonane techniką akwaforty, podbarwionej ręcznie akwarelą. Z kolei, cechą charakterystyczną dla Anglii było w latach 1740-1750, rytowanie wszystkich szczegółów kompozycji, za wyjątkiem chmur, następnie kolorowanych. Poziom wyrobu, a zatem, i cena były niskie. Czasem produkowano je okazjonalnie – np. wachlarze żałobne, rozdawane podczas pogrzebu. We Francji w latach 1725-1728, tematy wachlarzy drukowanych, to sceny biblijne, sielanki, oraz sceny teatralne (najliczniejsza grupa). Produkowano również wachlarze kościelne, które posiadały wydrukowane teksty pacierza lub psalmu. Ciekawostkę stanowi wyprodukowanie wachlarzy z okazji lotów balonem w 1783 roku. Koniec XVIII wieku to wachlarze o tematyce historycznej i politycznej (np. zdobycie Bastylii w 1789 r.). Poziom drukowanych wachlarzy angielskich był wyższy niż francuskich. U schyłku tego wieku pojawia się kolejna nowość: akwatinta. Jednak, z uwagi na stopień komplikacji i pracochłonność, zaniechano sposobu zdobienia tą technologią; toteż zachowały się nieliczne egzemplarze takich wachlarzy. Wachlarz był w tym czasie nieodzownym dodatkiem kobiecego stroju; stosowany powszechnie. Elegantki posiadały ich co najmniej kilka, jeżeli nie kilkanaście. Powstał nawet język wachlarzy, czyli sposób porozumiewania się między dwojgiem ludzi, przy jego użyciu.

Dla zbieraczy cenną informację stanowi okoliczność, że w XVIII wieku wachlarze nie posiadały koluszka, bądź było ono wyjątkową rzadkością. Po latach, zakładano je wtórnie (XIX w.) Wachlarze już wówczas stały się przedmiotem kolekcjonerskim, stąd zabiegi konserwacyjne starych wachlarzy. Drugi element, to fakt, że XVIII-wieczne wachlarze nie posiadały sygnatury autora dekoracji malarskiej (Nawet Watteau czy Boucher, nie pozostawiali swoich podpisów na malowanych przez siebie wachlarzach.)

Rewolucja francuska 1790-94 zainicjowała zmiany w sztuce, co miało wpływ również na wachlarze. Tematyka pokryć wachlarzy stała się patriotyczna i historyczna; dominowały trzy kolory flagi francuskiej i hasła rewolucyjne. Przedstawiano wizerunki bogiń Prawdy, Siły i Sprawiedliwości, portrety przywódców rewolucji itp. Cele propagandowe takich wachlarzy były oczywiste – wspierano nawet finansowo, wyznaczone manufaktury zajmujące się ich wyrobem. Dekoracje graficzne występowały w tonacji brązowej (sangwina) i czarnej, ręcznie kolorowane. Znikła etykieta i wyrafinowane obyczaje związane m.in. z wachlarzami. Materiały i technologie wytwarzania uległy ogromnemu uproszczeniu; masowa produkcja nie sprzyjała osiąganiu wysokiego poziomu artystycznego. Takie były konsekwencje rewolucji dla sztuki pięknych wachlarzy.

 

BIBLIOGRAFIA

  1. Podstawę stanowi opracowanie Pani Anny PAWLUS zatytułowane „WACHLARZE”, udostępnione przez autorkę redakcji GAZETY ANTYKWARYCZNEJ
  1. „SŁOWNIK MODY” ELA I ANDRZEJ BANACH Warszawa 1962 r.
  2. WACHLARZE W ZBIORACH CZARTORYSKICH – Jan DREŚCIK Kraków 1979 r.
  3. UBIORY W POLSCE OD NAJDAWNIEJSZYCH CZASÓ;W DO CHWIL OBECNYCH SPOSOBEM DYKCYONARZA UŁOŻONE I OPISANE – Łukasz GOŁĘBIOWSKI Kraków 1861
  4. UBIORY KOBIECE I MĘSKIE OD POCZĄTKU XVIII do XX wieku w Zbiorach Muzeum w Rzeszowie Renata KNOTZ-BALICKA Katalog – Rzeszów 1974 r.
  5. UBIORY I AKCESORIA MODY w XIX w. Maria RYCHLEWSKA i Maria TASZYCKA Kraków 1967 r.
  6. WACHLARZE XVIII-XIX w. – Elżbieta ZAKRZEWSKA, Izabella CZARKOWSKA Muzeum Narodowe w Warszawie KAW 1981
  7. KOSTIUMOLOGIA – Zdzisław ŻYGULSKI jr. Kraków 1972 r.

Źródło: http://www.sztuka.pl, Matylda Selwa, 01.09.2000

 

Ciekawe wachlarze z różnych kolekcji:

 

Kolekcja wachlarzy z bloga Miłośnika Sztuki

 

Kolekcja obrazów „Kobiet z wachlarzem”.

 

Kolekcja Wachlarz w malarstwie z bloga Miłośnika Sztuki

(Visited 1 968 times, 1 visits today)

1 ping

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Możesz użyć tych znaczników i atrybutów HTMLa: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>